Tinh YenBạn đã bao giờ bước ra khỏi một cuộc họp hoặc buổi thuyết trình rất thành công, nhưng ngay sau đó lập tức hoài nghi về chính mình, nơm nớp lo sợ rằng sớm hay muộn gì mọi người cũng sẽ nhận ra bạn không thực sự có tài như họ đang thấy hoặc bạn không xứng đáng ở vị trí hiện tại?
Là một chuyên gia tham vấn tâm lý lâm sàng, tôi có cơ hội làm việc với rất nhiều nữ lãnh đạo và nhà quản lý đầy tài năng lẫn tham vọng – những người sẽ gật đầu ngay cho câu hỏi này. Hiện tượng này được biết đến với tên gọi là “Hội chứng Kẻ Mạo Danh” (Impostor Syndrome), được các nhà tâm lý học Pauline Clance và Suzanne Imes đề xướng vào những năm thập niên 1970, mô tả cảm giác yếu kém bất chấp bằng chứng rành rành về thành công đã đạt được. Nếu từng cảm thấy như vậy, thì bạn không hề đơn độc.
>>>For ENGLISH VERSION, click here!
Câu chuyện của Thảo: Áp lực văn hóa và sự tự hoài nghi
Tôi xin chia sẻ một câu chuyện tập hợp trải nghiệm của nhiều nữ giám đốc điều hành. Hãy gặp Thảo, 35 tuổi, một phụ nữ thăng tiến nhanh chóng trong một tập đoàn lớn, và sự thông minh sắc sảo của cô khiến mọi đồng nghiệp đều ngưỡng mộ. Thế nhưng, sau lớp vỏ tự tin ấy, cô chật vật với chứng lo âu, luôn thấp thỏm rằng một ngày nào đó, mọi người sẽ nhận ra cô không thực sự giỏi giang như họ nghĩ.
Thảo kể với tôi về tuổi thơ lớn lên trong một gia đình Việt Nam truyền thống, luôn đề cao đức tính khiêm tốn và nhún nhường. Nền tảng gia đình ấy khiến cô khó lòng thoải mái công nhận những thành tựu của mình. Hơn nữa, tại môi trường làm việc, cô thường xuyên phải đối mặt với sự hoài nghi ngấm ngầm từ các đồng nghiệp nam lớn tuổi hơn, càng làm dấy lên cảm giác mình không đủ khả năng. Sau mỗi cuộc họp, cô cứ tua đi tua lại trong đầu những phản ứng nhỏ nhặt của mọi người mà cô để ý thấy – một cái nhướng mày, một giọng điệu xem nhẹ – rồi thấy mình bị nhấn chìm trong vòng xoáy lo âu và kiệt sức. Cô e ngại rằng chỉ cần một sai sót nhỏ thôi cũng đủ để xung quanh bóc trần mình là một “kẻ giả mạo”.
Điều khiến Thảo cảm thấy được an ủi – và tôi mong rằng bạn cũng vậy – là khi cô nhận ra mình không hề đơn độc. Việc biết rằng rất nhiều phụ nữ thành đạt khác cũng có chung trải nghiệm chính là bước đầu tiên giúp cô vượt qua “Hội chứng Kẻ Mạo Danh”.
Ảnh hưởng của “văn hóa” và “giới”
Chứng kiến những phụ nữ tài năng như Thảo tự giới hạn tiềm năng của mình vì họ xem nhẹ giá trị đích thực của bản thân, trên hết là cảm giác đơn độc khi họ trải qua điều này, quả thật là xót xa. Nhưng cảm giác của Thảo, cũng như của vô số phụ nữ khác, không phải tự dưng mà có. Chúng được định hình sâu sắc bởi những chuẩn mực văn hóa và giới. Trong những xã hội chịu ảnh hưởng của các giá trị Nho giáo, các nữ quản lý thường chật vật để cân bằng giữa kỳ vọng phải khiêm tốn, hòa nhã và nhún nhường với nhu cầu khẳng định năng lực bản thân một cách chuyên nghiệp. Khi phải giằng co giữa những áp lực trái chiều ấy, họ dễ chìm ngập trong nỗi tự hoài nghi.
Bên cạnh đó, theo nhà tâm lý học Rebecca Badawy, phụ nữ còn thường xuyên đối mặt với sự bất cân xứng về kỳ vọng giới. Chẳng hạn, một người đàn ông khi đàm phán quyết liệt sẽ được khen ngợi là mạnh mẽ, còn nếu một phụ nữ làm điều tương tự, cô ấy có thể bị gắn mác hung hăng. Chính tiêu chuẩn kép này bào mòn sự tự tin của họ, củng cố thêm cảm giác mình không có thực tài mà chỉ giả vờ.
Ảnh hưởng từ văn hóa nơi công sở
Một trong những thách thức lớn nhất đối với phụ nữ khi cố gắng vượt qua hội chứng kẻ mạo danh chính là môi trường họ đang làm việc lại có văn hoá độc hại, hoặc chí ít cũng không tạo điều kiện hỗ trợ họ. Thực tế, theo các nghiên cứu gần đây, bao gồm công trình của nhà tâm lý học tổ chức Sanne Feenstra, đã chỉ ra rằng văn hóa doanh nghiệp có ảnh hưởng đáng kể đến “đại dịch” hội chứng kẻ mạo danh, đặc biệt trong những môi trường đề cao sự cạnh tranh, chủ nghĩa hoàn hảo và không có chỗ cho ngay cả những sai sót nhỏ nhất. Trong những môi trường đó, cảm giác mình là “kẻ mạo danh” càng dễ sinh sôi nảy nở, nhất là đối với phụ nữ – những người vừa phải nỗ lực khẳng định bản thân trong sự nghiệp, vừa phải đáp ứng các chuẩn mực xã hội.
Lấy ví dụ về giá trị truyền thống của sự khiêm tốn. Ở Việt Nam, khiêm nhường là một phẩm chất đáng quý, nhưng trong môi trường công sở cạnh tranh, phụ nữ vì thế mà có áp lực phải hạ thấp thành tựu của mình thay vì tự nhiên khẳng định công sức và năng lực bản thân. Càng cố gắng để thành công nhưng vẫn vừa phải tránh tỏ ra quá tự tin để phù hợp kỳ vọng văn hóa chỉ càng nhấn chìm sâu người phụ nữ trong mặc cảm của kẻ mạo danh.
Tin mừng là có nhiều thực hành hữu ích mà các tổ chức có thể áp dụng để cải thiện tình trạng này. Chẳng hạn, tạo dựng môi trường làm việc an toàn về tâm lý, nơi nhân viên cảm thấy yên tâm chia sẻ khó khăn mà không sợ bị đánh giá, có thể giúp giảm bớt đáng kể cảm giác tự hoài nghi. Các tổ chức và nhà lãnh đạo cần kiến tạo một văn hóa công sở khuyến khích sự tương trợ lẫn nhau, nơi mọi người cảm thấy được trân trọng và có thể thoải mái trao đổi cả về thành công lẫn thách thức. Các chương trình cố vấn (mentorship) có vai trò trọng yếu để tạo ra bầu không khí an toàn tâm lý, nơi nhân viên có được không gian tôn trọng, bảo mật và nâng đỡ để cởi mở trao đổi vấn đề.
“Phụ nữ thường xuyên đối mặt với sự bất cân xứng về kỳ vọng giới. Khi một người đàn ông đàm phán quyết liệt sẽ được khen là mạnh mẽ, nhưng phụ nữ có thể bị gắn mác hung hăng.”
Bên cạnh đó, tính minh bạch trong tổ chức đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Khi nhân viên có thể cởi mở chia sẻ về thành công cũng như thất bại, họ sẽ bớt cảm thấy áp lực phải duy trì một hình ảnh hoàn hảo. Khi các nhà lãnh đạo, đặc biệt là lãnh đạo nữ, kể về hành trình vượt qua thử thách chông gai của mình, họ không chỉ tạo ra cảm giác đồng cảm mạnh mẽ mà còn khuyến khích người khác làm điều tương tự. Dám thể hiện sự bất toàn không phải là yếu đuối, mà là sự mạnh mẽ. Các lãnh đạo hoàn toàn có thể thúc đẩy tư duy phát triển không ngừng (growth mindset) ở nhân viên của mình bằng tinh thần luôn xem sai lầm là cơ hội học hỏi, thay vì là thảm họa phải trả giá bằng sự nghiệp.
Việc ghi nhận thành tựu, cả ở cấp độ cá nhân lẫn tập thể, cũng quan trọng không kém. Đặc biệt, các thành tích cá nhân đóng góp vào thành quả chung của nhóm nên được tôn vinh rõ ràng. Tôi biết rằng ở Việt Nam, nhiều người ban đầu cảm thấy ngại khi được khen ngợi công khai (vì người khiêm tốn không nên đòi hỏi việc được tán dương trước mặt người khác). Tuy nhiên, việc công khai ghi nhận đóng góp của phụ nữ, đồng thời nhấn mạnh vào nỗ lực và năng lực của họ, là liều thuốc giải cho xu hướng kẻ mạo danh: quy kết thành công của mình là do may mắn hoặc nhờ yếu tố bên ngoài. Tôi khuyến khích các doanh nghiệp xây dựng những chương trình vinh danh chính thức và minh bạch, nhằm tôn vinh thành tựu cá nhân lẫn tập thể, đảm bảo rằng đóng góp của phụ nữ (và của tất cả nhân viên) luôn được ghi nhận xứng đáng.
Tóm lại, chìa khóa để giảm bớt hội chứng kẻ mạo danh ở các nữ lãnh đạo chính là xây dựng một văn hóa công sở dung hòa giữa thành tựu nghề nghiệp và giá trị văn hóa doanh nghiệp. Điều này đòi hỏi sự chú trọng bầu không khí an toàn tâm lý, minh bạch và tư duy phát triển, đồng thời vẫn tôn trọng các giá trị văn hóa như tính khiêm nhường và dĩ hòa vi quý. Một môi trường công sở nơi phụ nữ cảm thấy được hỗ trợ, trân trọng và thấu hiểu sẽ giải thoát họ khỏi gánh nặng tự nghi hoặc bản thân, từ đó thực sự phát huy hết tiềm năng của mình.
Các chiến lược vượt qua “Hội chứng Kẻ Mạo Danh”
Vậy nếu lần đầu tiên bạn nhận ra tiếng nói của kẻ mạo danh vang lên bên trong chính mình thì sao? Bạn có thể làm gì để vừa thấu hiểu nó vừa dần xua tan những suy nghĩ tiêu cực ấy?
Một điều tôi rất trân trọng khi làm việc tại Việt Nam là sự cởi mở đối với các thực hành mang đậm tư tưởng Á Đông, chẳng hạn như chánh niệm tỉnh thức. Một bài tập đơn giản mà bạn có thể thử là kỹ thuật thở 4-7-8: hít vào thật sâu qua mũi trong 4 nhịp, giữ hơi trong 7 nhịp, rồi từ từ thở ra bằng miệng trong 8 nhịp. Những thân chủ của tôi, sau khi học và thực hành chánh niệm thường cảm thấy bình tâm hơn và ý thức rõ hơn về khoảnh khắc hiện tại, từ đó có thể phản ứng sáng suốt và điềm tĩnh hơn khi đối mặt với căng thẳng.
Nếu chánh niệm giúp xoa dịu lo âu tức thời, thì kỹ thuật tái cấu trúc nhận thức “Cognitive Restructuring” ví dụ như học cách chất vấn lại những lời tự vấn tiêu cực sẽ giúp bạn “biên tập” lại những suy nghĩ ẩn sâu của mình. Bạn có thể bắt đầu bằng cách xác định những lối suy nghĩ tiêu cực cụ thể ở bản thân. Chẳng hạn, có thể bạn cho rằng mình được thăng chức chỉ vì công ty đang thiếu nhân sự và chẳng có ai khác để ngồi vào vị trí đó. Khi đã nhận diện được suy nghĩ ấy, hãy chất vấn tính xác thực của nó. Tự hỏi bản thân: “Ý nghĩ này dựa trên những bằng chứng nào? Có những bằng chứng nào phủ định nó?” Sau đó, thay thế ý nghĩ tiêu cực bằng một khẳng định tích cực dựa trên thực tế. Ví dụ: “Tôi được thăng chức nhờ thành tích ổn định, kỹ năng lãnh đạo và những ý tưởng sáng tạo của mình. Tôi đã nỗ lực rất nhiều để có được điều này.” Theo thời gian, chiến lược tái cấu trúc nhận thức này sẽ dần chuyển dịch tư duy của bạn theo hướng công nhận và nội tâm hóa năng lực thực sự của bản thân. Bạn sẽ dần thực sự tin tưởng vào chính mình hơn.
Để củng cố thêm những khuôn mẫu suy nghĩ mới này, kỹ thuật hình dung (visualization) có thể giúp bạn chuẩn bị tâm thế cho thành công trong các tình huống thực tế. Để sự hình dung trở nên sống động và có hiệu quả sâu sắc hơn, hãy vận dụng mọi giác quan. Chẳng hạn, trước một cuộc họp quan trọng, đừng chỉ tưởng tượng rằng bạn đang trình bày một cách tự tin. Hãy hình dung căn phòng, những người tham dự, màu sắc xung quanh. Nghe tiếng tông giọng của bạn, âm điệu của từng câu chữ mình nói. Cảm nhận sự tự tin trong biểu cảm của mình và dòng năng lượng tích cực đang lan tỏa trong phòng họp. Hãy tưởng tượng mình ứng phó khéo léo với những câu hỏi hóc búa và nhận được những phản hồi tích cực. Việc tập dượt những kết quả thành công một cách chi tiết trong tâm trí giúp bạn chuẩn bị cả về mặt cảm xúc lẫn tinh thần để thể hiện mình tốt nhất có thể.
Một việc khác, có lẽ là quan trọng nhất, chính là nuôi dưỡng lòng trắc ẩn với bản thân, và điều đó có thể thay đổi sâu sắc cách bạn đối xử với chính mình. Tôi thường khuyến khích các lãnh đạo hãy dành cho bản thân sự tử tế và thấu hiểu, giống như cách họ đối xử với một người bạn thân. Những hành động đơn giản như viết cho mình những lời động viên, nhìn nhận thành tựu một cách tích cực, hay thậm chí nói những điều tốt đẹp với chính mình trước gương đều có thể bồi đắp sức mạnh tinh thần và sự kiên cường theo thời gian. Hãy nhớ rằng, bạn cũng xứng đáng với lòng bao dung mà bạn vẫn dành cho người khác.
Hành trình của Minh: Chiến thắng nỗi hoài nghi bản thân
Đây là câu chuyện về một nữ doanh nhân mà tôi sẽ gọi là Minh – người đã dũng cảm đối mặt với hội chứng kẻ mạo danh. Sống và làm việc tại Hà Nội, Minh điều hành một doanh nghiệp xã hội thành công nhưng luôn bị ám ảnh bởi nỗi sợ sẽ có ngày bị lật tẩy rằng mình “không đủ giỏi”. Sự lo lắng ấy càng trở nên nặng nề bởi niềm kiêu hãnh và áp lực văn hóa, khiến cô ban đầu không dám tìm kiếm sự hỗ trợ. Cô cảm thấy bị mắc kẹt, không phải bởi năng lực thực sự của mình, mà bởi những sự tự hoài nghi đang bào mòn tinh thần.
“Trong môi trường công sở đề cao cạnh tranh, hoàn hảo và không có chỗ cho sai sót, phụ nữ dễ cảm giác mình là “kẻ mạo danh”.”
Khi dũng cảm đối diện với những cảm xúc ấy, Minh bắt đầu đưa thực hành chánh niệm vào sinh hoạt hằng ngày. Ban đầu, việc ngồi yên lặng với dòng suy nghĩ của chính mình không hề dễ chịu chút nào, thậm chí cô thấy khổ sở khi phải đối diện với những cơn sóng lo âu bấy lâu nay cô luôn né tránh. Cô miêu tả cảm giác bồn chồn, gần như hoảng loạn, trong những buổi thực hành đầu tiên. Nhưng nhờ kiên trì tiếp tục, những khoảnh khắc bình tâm ấy dần kéo dài hơn, làm dịu đi những nỗi bất an đã ám ảnh cô suốt nhiều năm trời.
Minh cũng bắt đầu chủ động thách thức những lời tự vấn tiêu cực. Mỗi tối, cô ghi lại một hoặc hai điều ghi nhận thành tựu của mình trong ngày. Lúc đầu, điều này mang đến cảm giác gượng gạo, thậm chí giả tạo, như thể cô không xứng với những ghi nhận ấy. Nhưng dần dần, khi danh sách thành tựu ngày một dài hơn, Minh nhận thấy lối suy nghĩ của mình cũng chuyển biến, cô bắt đầu thực tâm trân trọng các điểm mạnh của chính mình hơn.
Hình dung cũng trở thành một công cụ mạnh mẽ đối với Minh. Trước những cuộc họp quan trọng, cô tập trung tưởng tượng bản thân đang tự tin phát biểu và dễ dàng xử lý các tình huống khó nhằn. Khi hòa mình vào những buổi diễn tập trong tâm trí ấy, cô cảm nhận được tư thế mình hiên ngang hơn, nghe thấy giọng nói của chính mình vang lên đầy thuyết phục, và cảm nhận được những phản hồi tích cực từ những người đối diện. Theo thời gian, kỹ thuật hình dung này đã nâng cao đáng kể sự tự tin đích thực của Minh trong thực tế.
Thế nhưng, có lẽ bước ngoặt lớn nhất chuyển hóa Minh chính là áp dụng được sự trắc ẩn tự thân. Vượt qua những nghi hoặc ban đầu, cô từng bước nhận ra mình đã khắt khe với bản thân đến nhường nào. Khi thực hành tử tế với chính mình, ghi nhận điểm mạnh và tha thứ cho những thiếu sót của bản thân, cô cảm nhận sự nhẹ nhõm chưa bao giờ từng nếm trải. Tôi sẽ không bao giờ quên giọt nước mắt hạnh phúc của cô khi chia sẻ rằng, cuối cùng, cô đã cho phép mình được làm một người bình thường – không hoàn hảo, nhưng xứng đáng với tình yêu thương và sự chấp nhận.
Ngày hôm nay, Minh không còn ngần ngại tôn vinh thành tựu của mình, trở thành người cố vấn cho các nữ lãnh đạo trẻ và đối mặt với thử thách bằng sự kiên cường cùng niềm tin vào chính mình. Câu chuyện của cô là minh chứng sống động rằng việc vượt qua hội chứng kẻ mạo danh không chỉ khả thi mà còn là sự giải phóng sâu sắc.
Tiến bước với sự tự tin
Nếu bạn nhìn thấy chính mình trong câu chuyện của Thảo hay Minh, hãy nhớ rằng bạn không hề đơn độc. Nhận ra điều này cũng đồng nghĩa là bạn đã bước những bước đầu tiên để vượt qua hội chứng kẻ mạo danh. Giờ đây, bạn có thể cân nhắc áp dụng chánh niệm, tái cấu trúc nhận thức, hình dung tích cực và gia cố lòng trắc ẩn tự thân để thay đổi cách bạn nhìn nhận chính mình.
Tiếp theo, hãy quan sát xung quanh. Bạn có những người ủng hộ và sẻ chia chân thành quanh mình không? Nếu không, hãy tìm kiếm những kết nối ý nghĩa. Hãy tìm cho mình một cố vấn (mentor), người thấu hiểu những áp lực đặc thù mà bạn đối mặt ở vị trí là một nữ lãnh đạo, và có thể đồng hành, hướng dẫn bạn trên hành trình này. Nếu có thể, hãy tạo ra một chương trình cố vấn để nâng đỡ những đồng nghiệp nữ của bạn tại môi trường bạn đang làm việc.
Trên tất cả, hãy luôn ghi nhớ rằng những thành tựu và năng lực của bạn là có thật. Bạn xứng đáng được công nhận, xứng đáng được tỏa sáng. Hãy mạnh dạn bước tới, trân trọng những thế mạnh riêng của mình, và truyền cảm hứng cho người khác bằng câu chuyện chân thực của chính bạn.
***
Về tác giả: Tiến sĩ Nathan Gehlert là Nhà tham vấn chuyên nghiệp được cấp phép (Licensed Professional Counselor) và Phó Giáo sư khoa Tâm lý học tại Đại học Fulbright Việt Nam. Ông giảng dạy và nghiên cứu về các chủ đề như tâm lý học tích cực, động lực, tham vấn đa văn hóa, và tâm lý học môi trường. Bên cạnh công tác giảng dạy, Tiến sĩ Gehlert vẫn duy trì thực hành tư vấn tại Vietnam Institude of Psychology, nơi ông hỗ trợ tâm lý cho các cá nhân, cặp đôi và gia đình.
Có thể bạn quan tâm: